6 Şubat 2023 tarihinde Türkiye’nin Güneydoğusunda meydana gelen yıkıcı deprem felaketinin ardından Macaristan da dâhil olmak üzere bütün dünyada afetten etkilenenlerin yararına bağış toplama kampanyaları başlatıldı. Fakat devletin ve sivil toplum kuruluşlarının başlattığı bu geniş çaplı yardım faaliyetleri ve Türklere karşı duyulan toplumsal sempati Macaristan’da ilk kez kendini göstermedi. 93 Harbi sırasında buna benzer coşkulu bir hareket söz konusuyken; Birinci Dünya Savaşı’nda yaralanan müttefik Osmanlı ordusu mensuplarının desteklenmesi amacıyla bundan daha geniş çaplı toplumsal bir hareket de yaşanmıştı: “Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Desteklenmesi İçin Kurulan Millî Komite” adında bir kuruluş oluşturularak çeşitli yardımseverlik faaliyetleri düzenlenmiştir. Bu faaliyetlerin merkez üslerinden biriyse Budapeşte’nin “ilk Münih tarzı, büyük askerî bandolu birahanesi” olan Gambrinus Lokantası olup diğer faaliyetlerin yanı sıra piyango çekilişi, Türk yemekleri ve Macar Askerî Bandosu’nun eşliğinde yardım programları hayata geçirilmiştir. Bir çekiliş ödülü olan Gambrinus Kupası geçtiğimiz senelerde bir Türk koleksiyonerin koleksiyonuna katıldı.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekim 1914 sonlarında Birinci Dünya Savaşı’na katılmasıyla beraber Macar Kızılhaç Cemiyetine benzer bir şekilde 1877 yılında kurulan Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti de hemen bağış toplama ve yardımseverlik faaliyetlerine başlamıştır. Müttefik ülkelerde yürütülecek olan faaliyetlerin daha etkin bir şekilde desteklenebilmesi adına Cemiyet Kasım 1914 tarihinde Dr. Hikmet [Gizer] Beyi Viyana’ya göndermişti. Cemiyetin eşki başkanı olan Hüseyin Hilmi Paşa’nın Viyana Büyükelçisi olarak atanmasının ardından herhangi bi engele takılmaksızın bu şehirde bir şube açılarak Berlin, Viyana ve Budapeşte’deki organizasyonlarda toplanan bağışlar ve erzaklar Hikmet Beyin yönetiminde Osmanlı başkentine ulaştırılmıştır. Toplanan para Alman, Avusturya ve Macar bankalarında toplanarak İstanbul’a havale edilmiştir.
Budapeşte Başşehbenderi Dr. Ahmed Hikmet [Müfüoğlu]
(Kaynak: https://1000kitap.com/yazar/ahmet-hikmet-muftuoglu)
Kısa bir ön hazırlığın ardından 1914 yılının Aralık ayının ilk günlerinde Hikmet Bey, Roth Bey ve Viyana ekibinden gazeteci Wilhelm Singer’den oluşan bir heyet Budapeşte’ye giderek Başbakan Kont István Tisza ile görüşerek Macar liderin tam desteğini almıştır. Türk Heyeti’nin şerefine 16 Aralık 1914 tarihinde 1880’lerden itibaren Osmanlı Sarayının piyanisti olarak görev yapan Macar sanatçı Géza Hegyei, Müzik Akademisi binasında bir konser vermiştir. Bundan sonra, 27 Aralık günü Macar Parlamentosunda Kont Tisza’nın başkanlığında “Hilal-i Ahmer’in Desteklenmesi İçin Kurulan Millî Komite” oluşturulmuştır. Komitenin eş başkanları Kontes Istvánné Károlyi ve bir dönem başbakanlık yapan Kont Károly Khuen-Héderváry olmuşlardır.
Macar piyanist Géza Hegyei’nin portresi
(Kaynak: Karoly Aliotti Arşivi)
Komitede yer alan soyluların sonu gelmez listesi Macar siyasetçilerin kararlığını ve konuya gösterdikleri önemi yansıtmaktadır. Üyeler arasında yer alan Estergon Piskoposu János Csernoch da kilise adına bağışta bulunmuştu.
Komite, yılbaşının ardından ilk toplantısını da gerçekleştirerek yardımsever organizasyonlar düzenlemeye karar vermiştir, böylece 1915 yılının Ocak ayında Macar Millî Operası ve Macar Millî Tiyatrosunun sanatçıları beraber sahne almışlardır.
Komitenin düzenlediği programların yanı sıra, Ocak ayının sonlarından itibaren Erzsébet Bulvarı 27 numarada faaliyet gösteren, 1895’te “Nándor Kövesi’nin Restoranı, Şarap ve Birahanesi” adıyla açılan Gambrinus Birahanesi’nde de ayrı programlar başlamıştı. Bu işletmede her Cumartesi günü müttefik Osmanlı ordusuna yardım teması ön plana çıkarılıyordu. Program öncesi Macar Pesti Hírlap gazetesinin 30 Ocak 1915 tarihli haberinde “Piyangonun geliri yaralanan müttefik Türk ordusu kahramanları için harcanacak. Türk akşamında programdan Askerî Bando; Türk yemekleri, pilav ve Türk kahvesi için ise Gambrinus sorumludur.” – diye yazıyordu. Askerî Bando’nun şefi sonraki yazılarda da değineceğim Richárd Fricsay idi.
Gambrinus Lokantası’nın o dönemki reklam malzemesi
(Kaynak: MaNDA / Magyar Kereskedelmi és Vendéglátóipari Múzeum)
Böylece Hilal-i Ahmer yararına düzenlen programların sayısı git gide artarken Şubat 1915 tarihi itibariyle Grado Kahvehanesi veya Teréz Bulvarı’ndaki Mozgókép-Otthon mekânlarında, hatta Debrecen ve Szeged gibi büyükşehirlerde de yardım organizasyonlarına yer verilemeye başlanmış; aynı zamanda Budapeşte, Debrecen ve Fiume Belediyeleri de büyük bağışta bulunmuşlardır. Hatta kumbaralar esnaflara dağıtılırken Hilal-i Ahmer logolu rozetler de satışa çıkarılmıştır. Az Újság gazetesi 7 Şubat 1915 tarihinde: „Pastaneci Sándor Végh (Vilmos császár sokağı No 42.) kumbaralara para atanlara her gün taptaze hilal şeklindeki poğaçaları hediye ediyor. Macar toplumu bireysel ve beraber olarak da seve seve fedakârlık gösterir ve kuşkusuz bu büyük devirde de diğer konularda olduğu gibi Hilal-i Ahmer konusunda da Macar Milleti gereğini yapar.” – diye yazmıştır. O ana kadar Komitenin banka hesabında 200.000 Kron civarında yardımtoplanırken bu meblağ Mart ayında 380.000 Kronu bulmuştur.
Bununla beraber, Mart ayında Gambrinus’ta her hafta düzenlenen buluşmanın ötesinde önemli şahsiyetlerin katılımıyla özel bir program gerçekleşmiştir. 18 Mart Çanakkale zaferinin haberi, aynı günün akşamında İstanbul’a ulaşarak şehirde çeşitli kutlamalara sebep olmuş; iyi haber günler içerisinde müttefik başkentlere de ulaşmıştır. Böylece Budapeşte halkı da haberi alır almaz 27 Mart 1915 tarihinde kendiliğinden bir kutlama başlamıştır. Olaylar Macar basınına şu şekilde yansımıştır:
“Bugünkü konserlerden (ki bunlardan diğer bölümlerde bunların haberlerini veriyoruz) sonra Üniversite Koroları Türk Başşehbenderliği önüne yürüyüp konser vermişlerdir. Konserin ardından Başşehbender Ahmed Hikmet Bey, sekreter Eiguel Efendi’nin tercüme ettiği Türkçe bir konuşma yapmıştır: — Üniversite üyeleri! Macar kardeşler! Bu nazik dostane nümayiş beni kalbimden vurdu. Fakat tek sevinen ben değilim, buna dünyadaki bütün Türk kardeş ve bütün Turan yüreği taşıyan tüm bireyler sevinecektir. Sonra Macarca olarak şunu ekledi; — Éljen, éljen, éljen! (Yaşa, yaşa, yaşa)! Konuşmanın ardından koro şefleri István Zsembery, Zoltán Hindy, şef Károly Nuszeda, Károly Schag, Lajos Jurkovits ve Teknik Üniversitesi Yardımlaşma Cemiyeti başkanı Béla Gosztonyi, Başşehbenderi ziyareti ettiler; daha sonra ise Başşehbender, Gambrinus’taki Türk akşamına katıldı. Gambrinus’ta Hilal-i Ahmer Milli Komitesi yararına Askeri Bando bir konser düzenlerken, geceye katılanlar arasında: Komite Başkanı Kont Károly Khuen-Héderváry, Başşehbender Ahmed Hikmet Bey, milletvekilleri Gyula Pekár, Elemér Simon, Lajos Bornemissza, Kálmán Münnick, Béla Darvas ve László Almássy, ve Hilal-i Ahmer Komitesi üyeleri ile Başşehbenderlik çalışanları vardı. Programda Askerî Bando ve üniversite koroları yer aldı..” (Az Újság, 28 Mart 1915.)
Bu geceyle ilgili olarak Başkonsolos Ahmet Hikmet Bey de bir rapor hazırlamıştır. Bunun içerisinde Zsembery’nin liderlik ettiği gençliğin Başkonsolosluk önünde düzenledikleri gösteriyi ve Khuen-Héderváry ile Turan Cemiyeti başkanı Gyula Pekár’ın katılımlarını teyit etmiştir: „Orada da askeri musikasi tarafından zat-i hazret-i Padişahi’nin marşi terennüm edilmiş ve hazirun bunu ayakda istima ile alkışlamışlar, bilahare darülfünun talebeleri dahi icra-yi terennümat eylemişlerdir…”
1903 ve 1910–1912 arasında Macar Krallığı Babakanı ve Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Desteklemesi İçin Kurulan Milli Komite Başkanı Kont Károly Khuen-Héderváry (1849–1918) (Kaynak: OSZK Képtár)
Fakat ne raporda, ne de gazete küpüründe o gece yaşanan bir olaydan bahsedilmektedir: Gecede bir çekilişle (veya hediye olarak) bir kupanın verilmesi. Çanakkale 1915 dergisinin Eylül 2015 sayısında yayınlanan ve İzmirli Erkan Sert’in koleksiyonunda yer alan bu kupa bahsettiğimiz akşam kutlaması anısına hazırlanmıştır. Kupanın üzerinde şu ifadeler yer almaktadır:
Gambrinus
Vörös Félhold (Hilal-i Ahmer)
Bpest, 1915. márc. 27. (Budapeşte, 27 Mart 1915)
Kupanın alt kısmında ise bir ay-yıldız yer almaktadır.
Gambrinus kupasi
(Kaynak: Çanakkale 1915. 7 (2015) 25. 6.p. Erkan Sert koleksiyonu)
Kupanın hediye olarak verilip verilmediği, hatta Başkonsolos Ahmed Hikmet Bey’e takdim edilip edilmediği (eğer böyle olsaydı herhalde bu raporuna yansımış olurdu) veya daha önceki Türk akşamlarında olduğu gibi piyango sonucunda kazanılıp kazanılmadığı birer soru işaretidir. Ne var ki, Şubat ayındaki bazı gazetelerde çekilişle kazanılacak eşyaların Gambrinus’un dış vitrininde sergilendiği ve piyangoların popülerliğinin git gide arttığına yönelik haberlerin çıkması çekiliş yapıldığına dair hipotezimizi desteklemektedir. 16 Şubat 1915 tarihinde Az Újság gazetesinde yer alan bir haberde şu satırlara yer veriliyordu:
„Artık düzenli hale gelen Gambrinus ve Grado Kafe’deki Türk Cumartesileri yine çok başarılı olmuştur. Gambrinus’ta yardımseverlık açısından büyük bir başarı elde edildi. Orada Hilal-i Ahmer yararına düzenlenen piyangonun bir hediyesi o kadar geniş bir beğeni toplamış ki tam üç kez gelir getirmiş! İlk kazananı, Hindenburg Biriği’ndeki bir teğmen, eşyayı komiteye geri verip yaralanan Türk müttefik askerlerin yararına tekrar açık artırmayla satmalarını istemiştir. Hatta kendi parasından bile üzerine biraz daha eklemiş. Açık artırmayla bu sefer hediyelik eşyaya 35 Kron karşılığında bir Viyanalı gazeteci sahip olmuş. Fakat bu adam da Hindenburg Birliği’ndeki teğmen kadar mütevazı olup satın alınan eşyayı geri vermiş ve bu sefer de Macar Kızılhaçı yararına satmalarını istemiştir. Sonuç itibariyle Macar başkentinde geçirdiği güzel günlerin hatırası olarak daha önce kendisine ait olan eşyayı bir kez daha satın almıştır. Böylece heyecanın ateşinde tek bir piyangodaki hediyelik eşya yardımseverlik adına üç kez kazanç sağlamış.”
Gambrinus Lokantası’nın bir diğer görseli
(Kaynak: MaNDA / Magyar Kereskedelmi és Vendéglátóipari Múzeum)
Gambrinus’ta düzenlenen Mart ayındaki büyük programın ardından heyecan ve ihtişam biraz geri plana itilirken sıra daha çok diğer büyükşehirlerrdeki yardım ve bağış toplama konserlerine gelmiştir. 1915’in yaz aylarında Komitenin bağışladığı ve şarkiyatçı Gyula Germanus’un eşlik ettiği 3000 adet kolera ve tifo serumu Türk kardeş kuruma İstanbul’da teslim edilmiş; Germanus, bu olayı Hilalin Soluk Işığında adlı eserinde ayrıntılı bir şekilde aktarmıştır. Kasım 1915 tarihinde ise Türk kemancı Haig Gudenian Bulgar ve Macar Kızılhaçlarının yararına Sofya ve Budapeşte’de sahne almıştır.
Türk kemancı Haig Gudenian
(Kaynak: Tolnai Világlapja 1915.11.25., 17. old., Arcanum Digitális Tudománytár)
Macaristan’daki (ve diğer ülkelerdeki) programlar ve bağışlarla ilgili Hikmet [Gizer] Bey Hilal-i Ahmer merkezine düzenli olarak rapor göndermiştir; bu raporlar Türk Kızılayı Arşivinde muhafaza edilmektedir. Macaristan’daki yardım faaliyetlerini bazı Türk tarihçiler araştırmış olsalar da, olayların Macarca kaynaklarıyla daha önce kimse ilgilenmemiştir.
Başşehbenderin bir raporu
(Kaynak: BOA, HR. SYS, 2322/74)
Eylül 1915’te Sırbistan’ın düşmesinin ardından Kasım 1915’te İstanbul’a, ardından ise Çanakkale’ye ulaşan Avusturya-Macaristan topçu bataryalarının Türk müttefiklerle beraber İtilaf devletlerine karşı savaştıkları haberleri Budapeşte’ye ulaşırken yine Başkonsolosluk önünde coşkulu bir destek mitingi düzenlenmiştir.
1916 yılının Mart ayında, Çanakkale Zaferi’nin ardından Macarların Türkiye’deki en büyük girişimi olan İstanbul Macar Hastanesi de Macar Kızılhaç himayesinde kapılarını açmış; fakat cephenin daha uzaklara taşınmasıyla birkaç ayın ardından kapanmıştır. Macar yardım faaliyetlerin son bir adımı olarak ise 1918’in sonbaharında daha önce de kendisinden bahsettiğimiz şef Fricsay’ın yönettiği Askerî Bando, Osmanlı başkentinde başarılı konserler vermiştir. Savaş esnasındaki bu yardım faaliyetlerini ileride daha ayrıntılı bir şekilde bu blogta ele alacağız.
Kaynakça
• Prímási Levéltár (Esztergom) Cat. 54/1915. 78/1915 sz. Khuen-Héderváry Károly levele Csernoch Jánosnak. 1915. január 19.
• Köztársasági Elnöki Oszmán Levéltár (BOA), HR. SYS, 2322/74.; BOA, HR. SYS, 2415/30
• Ahmet Altıntaş: Birinci Dünya Şavasında Hilal-i Ahmer’in Macaristan’daki Faaliyetleri. Tarih Peşinde. Uluslararası Tarih Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 16 (2016) 3–4.
• Germanus Gyula: A félhold fakó fényében. Budapest, 1963.
• Mehmet Okur: I. Dünya Savaşında Avusturya ve Macaristan’da Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti İçin Toplanan Yardımlar. In: 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu. 3–5. Kasım, 2014. Yayına hazırlayan Aynur Yavuz Akengin – Selcan Koçaslan. Ankara, 2015. 503–514.
• Osmanlı’dan Cumhuriyete Hilâl-i Ahmer İcraat Raporları, 1914–1928. Yayına hazırlayan Murat Uluğtekin – M. Gül Uluğtekin. Ankara, 2013. 37–38., 61–63.
• Yetkin İşçen, Macar Üniversite Öğrencileri Hep Bir Ağızdan Padişahin Marşini Söylemişlerdi...Peşte’de 18 Mart Çoşkusu. In: Çanakkale 1915. 5 (2014) 21. 13-17.p.
• Yücel Namal: According to the Turkish Archive Resources. Helps of Hungarians to the Ottoman Red Crescent Association During the First World War. Közép-Európai Közlemények 7 (2014) 1. sz. 126–135
